نقش رژیم غذایی، مکملها و چاقی در پیشگیری و دفع سنگ کلیه

سنگ کلیه یک بیماری بسیار شایع در سراسر جهان است. 
از هر 11 نفر یک نفر در طول زندگی خود دچار سنگ کلیه می شود و در بیش از نیمی از موارد طی 5 تا 10 سال بیماری عود می کند. سابقه خانوادگی در بروز سنگ های کلیه با علت ناشناخته نقش مثبت دارد.

در مردان شیوع بیماری 1.5 برابر بیشتر از زنان است اما در زنان سن شروع زودتر و عود بیماری بیشتر است.
چاقی، دیابت، فشار خون بالا و سندرم متابولیک با افزایش بروز سنگ کلیه مرتبط است.
هزینه های ارزیابی و درمان سنگ کلیه در ایالات متحده بیش از 4.5 میلیارد دلار در سال برآورد میشود.
با اینکه تغذیه درمانی نقش مهمی در پیشگیری از سنگ کلیه دارد و هزینه های درمان را تا حد زیادی کاهش می دهد اما درصد کمی از بیماران برای پیگیری های بعدی و درمانهای پیشگیرانه تغذیه ای اقدام می کنند. متاسفانه بسیاری هنوز بر این باور غلط هستند که تغذیه نقشی در پیشگیری از سنگهای کلیه ندارد.
حجم کم ادرار مهمترین عامل خطر برای همه انواع سنگهای کلیه است. دیگر عوامل خطر مهم سنگ کلیه که تا 50 درصد شیوع آن را بالا می برد عبارتست از دریافت کم مایعات، اضافه وزن، رژیم های کنترل فشار خون بالا، میزان کلسیم رژیم غذایی و نوشیدنی های شیرین شده.

نحوه تشکیل سنگ کلیه:

تشکیل سنگ کلیه فرآیند پیچیده ای است. زمانی که ترکیبات ادرار به درجه اشباع برسند تولید بلور یا همان سنگ می کنند. برخی مواد هم باعث تقویت، مهار و رسوب سنگ می شوند.

سنگهای کلسیمی
شایع ترین سنگها هستند. شامل 60 درصد اگزالات کلسیم، 10 درصد اگزالات کلسیم به همراه فسفات کلسیم و 10 درصد فسفات کلسیم هستند.

سایر سنگ ها عبارتند از اسید اوریک با شیوع 5 تا 10 درصد ، استروویت با شیوع 5 تا 10 درصد و سیستین با شیوع 1 درصد.
چاقی مهمترین علت عود سنگ کلیه است. افراد مبتلا به چاقی مقادیر بیشتری سدیم، کلسیم، اسید اوریک و سیترات دفع می کنند و PH ادرار پایین تر یا اسیدی تری دارند. با افزایش وزن بدن، دفع کلسیم، اگزالات و اسید اوریک نیز افزایش می یابد.

 در بیماران چاق دفع آمونیاک از ادرار کاهش می یابد . به همین خاطر بخصوص در مردان چاق شیوع سنگهای اسید اوریکی بیشتر از سنگهای کلسیم اگزالاتی است. سنگ های اسید اوریکی در دیابت نوع 2 و بیمارهای مزمن کلیه نیز شایع تر هستند.

افزایش سطح انسولین خون با افزایش دفع ادراری کلسیم و ایجاد سنگهای کلسیمی همراه است.
کنترل وزن یکی از توصیه های مهم در پیشگیری از سنگهای کلیه است و توصیه میشود افراد مستعد وزن خود را در شاخص توده بدنی (BMI) 18 تا 25 نگه دارند .

در عمل بای پس معده (RYGB) که به منظور لاغری، بخشی از معده برداشته میشود احتمالاً به دلیل افزایش دفع اگزالات و کاهش دفع سیترات در ادرار، شیوع سنگ کلیه بیشتر است. البته در عمل های چاقی مثل اسلیو و گاستریک باندینگ که بخشی از فضای معده با جراحی یا باند گذاری محدود میشود تفاوتی در شیوع سنگ کلیه دیده نمی شود .
آنتی بیوتیک های خوراکی مانند سولفا و پنی سیلین ها در افزایش خطر ابتلا به سنگ در بزرگسالان و کودکانی که به دفعات از آنتی بیوتیک پنی سیلین استقاده می کنند موثر است. آنتی بیوتیک ها ترکیب محیط میکروبی روده و در نتیجه ترکیب ادرار را تغییر می دهند که میتواند باعث افزایش احتمال تشکیل سنگ کلیه شود.

ترکیباتی که امروزه به غذا یا داروها اضافه می شود باعث بروز انواع جدیدی از سنگها شامل ملامین و ایندیناویر شده است (ملامین رزین های مصنوعی هستند که در اثر حرارت سخت و مقاوم میشوند و در ساخت ظروف ، مواد آتش نشان و حتی بعنوان رنگدانه در برخی داروها استفاده می شود. ایندیناویر هم یک ترکیب دارویی ضد ویروس است) .

افزایش دفع ادراری کلسیم شایعترین اختلالی است که در 30 تا 60 درصد مبتلایان به سنگ کلیه دیده میشود .
کلسیم ادراری بالا به دفع روزانه بالای 300 میلی گرم در مردان و 250 میلی گرم در زنان در شرایط عادی گفته می شود. البته نزدیک به 90 درصد افرادی که مبتلا به دفع ادراری بالای کلسیم هستند مثلا در هیپرکلسی اوری ایدیوپاتیک ( یک عارضه فامیلی با اختلال در میزان کلسیم خون بدون وجود علل رایج از قبیل پرکاری غده تیروئید و پاراتیروئید، دریافت بالای ویتامین D و مصرف کورتن ) هرگز مبتلا به سنگ کلیه نمی شوند. 

رابطه بین دریافت کلسیم و خطر تشکیل سنگهای کلسیمی پیچیده است. درست است که افزایش مصرف کلسیم، کلسیم ادرار را افزایش می‌دهد اما عوامل دیگری نیز در ایجاد سنگ‌های کلسیمی تأثیر دارند. مثلا در همه افراد بجز مردان بالای 60 سال مصرف بیشتر کلسیم با کاهش خطر تشکیل سنگ همراه است.

اثر محافظتی کلسیم رژیم غذایی به دلیل واکنش بین کلسیم و اگزالات و تشکیل ترکیب نامحلول اگزالات کلسیم در روده است که باعث دفع اگزالات از مدفوع می شود. هنگامی که مصرف کلسیم کم باشد، تشکیل اگزالات کلسیم در روده کاهش می یابد و اگزالات بیشتری جذب و از ادرار دفع می شود.

مصرف کم کلسیم در بیماران مبتلا به دفع ادراری بالا با این تصور غلط که دفع ادراری کلسیم کاهش یابد باعث تجزیه استخوان، ادرار اسیدی و افزایش خطر شکستگی می شود.

برای چندین دهه رژیم های کم کلسیم برای کاهش تشکیل سنگ کلیه توصیه می شد. محدودیت طولانی مدت کلسیم، باعث کاهش تراکم استخوان (BMD) و افزایش شکستگیها می شود.
 شکستگی مهره در بیماران مبتلا به سنگ کلیه تا 4 برابر بیشتر از سایر افراد دیده می شود.

دفع بالای کلسیم و در نتیجه کاهش سطح کلسیم خون ممکن است منجر به کاهش سطح فسفر و افزایش سطح ویتامین D خون و به دنبال آن افزایش جذب کلیسم در روده شود.
 مصرف زیاد پروتئین های غیر لبنی بخصوص در صورت کاهش مصرف کلسیم احتمال پوکی استخوان را افزایش می دهد زیرا باعث افزایش اسیدوز متابولیک می شود (تولید اسید در بدن افزایش می یابد). در این حالت کلیه بازجذب کلسیم را کاهش می دهد و اسیدیته ادرار بیشتر می شود که به تشکیل سنگ کمک می کند.
بنابر این در صورت دفع بالای کلسیم از ادرار، کاهش مصرف پروتئین حیوانی غیرلبنی و مصرف غذاهای قلیایی مانند سبزیجات و میوه ها توصیه می شود.

مکمل های کلسیم بر خلاف کلسیم رژیم غذایی اثر محافظتی در برابر تشکیل سنگ ندارند و خطر تشکیل سنگ را افزایش می دهد.

استفاده گسترده از مکمل های کلسیم برای جلوگیری از پوکی استخوان با افزایش سنگ کلیه در زنان مطابقت دارد.

یک مطالعه نشان داد زنانی که با مصرف مکمل کلسیم 1000 میلی گرمی به همراه ویتامین D برای جلوگیری از پوکی استخوان و شکستگی، دریافت روزانه خود را به 2000 میل گرم در روز رساندند 17 درصدی بیشتر به سنگ کلیه مبتلا شدند . (والاس و همکاران، 2011)

اگر کلسیم به عنوان مکمل مصرف شود، زمان بندی مهم است.

مکمل‌های کلسیمی که همراه غذا مصرف می‌شوند، کلسیم و سیترات ادرار را افزایش می‌دهند اما اگزالات ادرار را کاهش می‌دهند. بنابراین، افزایش سیترات و کاهش اگزالات اثرات افزایش کلسیم ادرار را متعادل می کند. بنابراین، در بیمارانی که به دلیل عدم تحمل لاکتوز، آلرژی یا هر علتی لبنیات مصرف نمی کنند، مکمل های کلسیم باید همراه با غذا مصرف شوند.
کلسیم ادرار باید قبل از شروع مکمل و بعد از آن اندازه گیری شود تا اثر آن مشاهده شود. اگر کلسیم ادرار افزایش یافت، بیماران باید مصرف مایعات را افزایش دهند تا غلظت کلسیم ادرار رقیق شود.